بانکداری باز یا Open Banking چیست؟

مفهوم بانکداری باز

بانکداری باز از ایده “نوآوری باز (Open Innovation)” ایجاد می‌شود، اصطلاحی که توسط هنری چسبرو در سال 2005 ترویج شد و پیوندهای قوی با تغییرات در نگرش نسبت به مالکیت داده‌ها دارد و در مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها (General Data Protection Regulation) و جنبش داده‌های باز (Open Data) به آن اشاره شده است. جنبش داده‌های باز به این ایده اشاره دارد که انواع خاصی از داده‌ها باید برای همه در دسترس باشد، بدون محدودیت حق چاپ، ثبت اختراع و یا سایر مکانیسم‌های کنترلی؛ و بانکداری باز توسعه این ایده است. فرض بر این است که داده‌های بانکی شخصی باید در دسترس‌تر باشند تا شرکت‌ها و افراد بتوانند به روش‌های مختلف از آن برای ارائه خدمات بهتر و ارائه مزایای بیشتر به مشتریان استفاده کنند.

به بیان ساده‌تر، بانکداری باز به فرآیندی اطلاق می شود که در آن بانک‌ها و سایر موسسات مالی، اطلاعات را به منظور دسترسی، استفاده و اشتراک در اختیار سایر اشخاص قانونی قرار می‌دهند. اما این بدان معنی نیست که بانکداری باز ناامن است، بلکه بانک‌ها به طور موثر زیرساختی را برای اشتراک‌گذاری داده‌های مشتریان خود با اشخاص ثالث و در صورت اجازه آنها (مشتریان)، فراهم می‌نمایند که به لحاظ امنیتی بسیار قدرتمند است. بانکداری باز با هدف نهایی بهبود خدمات مالی برای مشتریان در نظر گرفته شده است و با باز کردن دسترسی به داده‌هایی که بانک‌ها در طول تاریخ در داخل خود نگهداری می‌کردند، به شرکت‌های جدید و محصولات جدید اجازه می‌دهد به بازار بیایند و از این داده‌ها به روش‌های مفید و نوآورانه استفاده کنند. بانکداری باز در حال حاضر در مقابل بانکداری سنتی که در آن فعالیت‌های بانکی صرفا حول محور پول و چک قرار داشت، قرار دارد. در واقع، بانکداری باز در تلاش است تا رقابت و نوآوری در بخش خدمات مالی ایجاد کند تا از این طریق امکان تولید محصولات و ایجاد تجربیات بهتر برای کسب و کارها و مصرف‌کنندگان فراهم شود.

در این نوع شیوه بانکداری، به کمک توسعه فناوری اطلاعات، اکثر خدمات بانکی دیگر نیازی به شعب ندارند. در واقع خدمات حضوری جای خود را به خدمات غیرحضوری داده است. به همین جهت دیگر ارائه خدمات بانکی محدود و در انحصار بانک‌ها نبوده و بانک‌ها صرفا به عنوان تسهیل‌گر و بستری برای انجام امور بانکی قلمداد می‌شوند.

در بانکداری باز، واسطه‌هایی نظیر شرکت‌های مالی، فین‌تک‌ها، استارت‌آپ‌ها و سایر کسب‌و‌کارها نقش اصلی را در ارائه خدمات در شبکه بانکی ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها به مدد پیشرفت تکنولوژی و توسعه رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی (API)، داده‌های موردنیاز خود را از بانک می‌گیرند و با تهیه نرم‌افزارهایی در پلتفرم‌های مختلف و در بستری امن و مطمئن، خدمات را به نحو بهتر، کارآمدتر و ارزانتر به مشتریان ارائه می‌دهند.

سه گروه عمده وجود دارند که از خدمات بانکداری باز بیشترین بهره را می‌برند:

 – ارائه‌دهندگان خدمات مالی: بانکداری باز به ارائه‌دهندگان خدمات مالی اجازه می‌دهد تا به طور قابل توجهی در ارائه محصولات خود به مشاغل و کسب و کارها نوآوری ایجاد کنند.

– مشاغل خرد و کلان: نوآوری‌هایی که توسط ارائه‌دهندگان خدمات مالی انجام می‌شود به معنای ابزارهای مالی مؤثرتر و کارآمدتر در تجارت به‌ویژه پرداخت‌ها است. این به معنای مواردی مانند اتوماسیون بیشتر، آزاد کردن زمان بیشتر، از بین بردن دردسرهای کارهای دستی و در نهایت صرفه‌جویی در هزینه خواهد بود.

– مشتریان (مصرف‌کنندگان): بانکداری باز روش‌های بهتری برای خرج کردن، استقراض و سرمایه‌گذاری در اختیار مشتریان قرار داده است.

اصول یا اهداف اصلی بانکداری باز

بانکداری باز سه هدف عمده دارد که عبارتند از:

1- توانایی مشتریان در کنترل اطلاعات: در گذشته و پیش از دیجیتالی شدن امور و فرآیندها، داده‌های مالی مشتریان در دست بانک‌ها و موسسات مالی بوده است. یعنی مشتریان بیشتر اطلاعات خود را تنها در یک مکان نگهداری می‌کردند و قادر به انتقال آن نبودند. اما در دنیای امروزی که اطلاعات و داده‌ها قابل اشتراک‌گذاری هستند، مشتریان به برنامه‌های مشتری محور، حساب‌های یکپارچه و تجربیات این چنینی عادت کرده‌اند. بانکداری باز اولین گام در جهت دیجیتالی کردن داده‌های مالی و امکان اعمال کنترل مشتری بر داده‌های خود است.

2- تشویق موسسات مالی یا شرکت‌ها به رقابت بیشتر: با وضع مقررات جدید و رقابت کم، بانک‌ها به سیستم‌های قدیمی، ساختار سلسله مراتبی و رویکرد مشتریان قدیمی خود پایبند مانده‌اند. یکی از اهداف اصلی دستورالعمل بانکداری باز تشویق نوآوری بیشتر در فضای مالی است. با ایجاد اشتراک‌گذاری داده‌های مشتریان، اشخاص ثالث یا همان ارائه‌دهندگان خدمات مالی می‌توانند با ایجاد نوآوری، محصولات مصرفی بهتری ارائه دهند و بانک‌ها را مجبور به بهبود محصولات خود کنند تا همچنان مشتریان را در پلتفرم خود نگه دارند.

3- بهبود محصولات و خدمات: بانکداری باز نوآوری‌های بیشتری را در فضای مالی ایجاد می‌کند. جدا از این واقعیت که بانک‌ها نوآور خواهند بود، مشتریان می‌توانند از محصولات جدید و بسیار بهبودیافته استفاده کنند. این برنامه‌ها از برنامه‌های مدیریت مالی شخصی که به مصرف‌کنندگان کمک می‌کنند پول خود را بهتر مدیریت کنند تا برنامه‌های وام که نتایج را در چند دقیقه ارائه می‌دهند و وجوه را در کمتر از 24 ساعت آزاد می‌کنند، را شامل می‌شود.

بانکداری باز چگونه کار می‌کند؟

اشتراک داده‌ها: در بانکداری باز، بانک‌ها موظف هستند تا داده‌های مشتریان خود را قابل اشتراک‌گذاری کنند. یعنی داده‌های مشتریان بانک‌ها باید از طریق یک API قابل دسترسی باشد، که شخص ثالث دارای مجوز می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد.

کسب مجوز استفاده از داده‌ها: شرکت‌ها و یا اشخاص ثالثی که قصد استفاده از داده‌های بانک‌ها و موسسات مالی را دارند باید دارای مجوزهای لازم از جمله AISP (Account Information Service Provider) و PISP (Payment Initiation Service Provider) باشند.

مجوز AISP به شرکت‌ها و افراد این امکان را می‌دهد تا در صورت نیاز امکان دسترسی به حساب بانکی خاصی را داشته باشند اما این دسترسی تنها به صورت بصری بوده و قابلیت ایجاد تغییر در حساب بانکی موردنظر را ندارد. خدمات و ابزارهایی که با AISPها مرتبط هستند عبارتند از: مقایسه قیمت، ابزارهای مدیریت پول، آنالیز فعالیت‌های مالی، دسترسی سریع‌تر و دقیق‌تر به محصولات مالی و سرعت بخشیدن به فرآیندهای دستی مانند درخواست وام و …. . مجوز PISP نیز امکان دسترسی به حساب بانکی اشخاص و پرداخت صورتحساب‌ها از حساب‌هایشان را در اختیار شرکت‌ها و اشخاص ثالث دارای مجوز، قرار می‌دهد. مردم از اپلیکیشن‌های مالی که دارای این مجوز و ویژگی هستند به منظور ایجاد توازن میان مانده انواع حساب‌ها، جلوگیری از زیان‌های اضافه‌برداشت و پرداخت به موقع بدهی‌ها، استفاده می‌کنند.

استفاده مشتریان از خدمات بانکداری باز: افراد با استفاده از بانکداری باز می‌توانند به جای استفاده از خدمات فیزیکی و حضوری، از امکانات مجازی ایجاد شده بهره ببرند. به عنوان مثال در حال حاضر اکثر پرداخت‌ها از طریق اپلیکیشن‌های مالی و بدون استفاده از کارت اعتباری و یا مراجعه به بانک امکان‌پذیر است. اشخاص می‌توانند تمام موجودی‌های حساب‌های مختلف خود را به صورت همزمان و تنها در یک صفحه مشاهده کنند. برخی از سرویس‌های بانکداری باز به مصرف‌کنندگان حقیقی و حقوقی عبارتند از:

– دریافت صورتحساب

– اعتبارسنجی

– انتقال وجه داخلی و بین بانکی (ساتنا/پایا)

– تراکنش‌های گروهی

– پرداخت قبوض

– صورتحساب تلفیقی پایانه فروش و حساب بانکی

نقش بانکداری باز در صنایع مختلف

همانطور که در جدول پایین مشاهده می‌شود، موارد استفاده زیادی برای بانکداری باز وجود دارد و بسیاری از آنها در حال حاضر توسط مصرف‌کنندگان حقیقی و حقوقی در سراسر جهان اجرا و استفاده می‌شوند. در ادامه به سه مورد از آنها که بیشترین اهمیت را در دنیای امروزی دارند اشاره می‌شود:

پرداخت و پردازش با کارت:

با شیوع بیماری کووید در سال 2020، مصرف‌کنندگان به سرعت به خرید آنلاین پرداختند. در نتیجه پرداخت‌های کارتی و پرداخت‌های دیجیتال به سرعت افزایش یافت. اگرچه در نگاه اول ممکن است اتفاق خوبی به نظر برسد، اما مشکل اصلی در پرداخت‌های دیجیتال هزینه‌های بالایی است که خرده‌فروشان باید به شبکه‌های کارت‌های اعتباری بپردازند. بانکداری باز با فعال کردن پردازش پرداخت آنلاین که 92 درصد ارزان‌تر از پرداخت‌های کارتی است، به حل مشکل بزرگ فروشندگان کمک می‌کند. با Open Banking، مشتریان می‌توانند با حساب‌های بانکی خود پرداخت انجام دهند اما به جای فرآیند بسیار دستی و زمان بر انتقال مستقیم بانکی، این یک پرداخت یکپارچه است.

وام‌دهی:

با رقابتی‌تر و محبوب شدن تجارت الکترونیک و خریدهای آنلاین، بسیاری از برندها به دنبال ایجاد یک رابطه مستمر و موثر با مشتریان خود هستند. یکی از راه‌های انجام این کار، ارائه محصولات و خدمات مالی مانند وام‌های شخصی است. با بانکداری باز، حتی شرکت‌های غیرمالی نیز می‌توانند به مشتریان خود وام ارائه داده و خدمات جامع‌تری ایجاد کنند و در عین حال جریان درآمدی جدیدی را نیز بوجود آورند. Open Banking به شرکت‌ها و مؤسسات مالی و غیرمالی دارای مجوز اجازه می‌دهد تا داده‌های مشتریان را از طریق API جمع‌آوری کنند، نه اینکه از مشتریان بخواهند اطلاعات خود را مجدداً بارگذاری کنند. سیستم کارآمد بانکداری باز، اعطای وام به مشاغل و افراد را بسیار آسان‌تر، سریع‌تر و ایمن‌تر می‌کند.

احراز هویت:

با استفاده از بانکداری باز، شرکت‌ها و موسسات مالی می‌توانند هویت مشتری را بسیار راحت‌تر و سریع‌تر تأیید کنند. با استفاده از APIها، آنها می‌توانند هویت مشتری را با ادغام مستقیم با یک مؤسسه قانونی مانند بانک تأیید کنند.

مزایای بانکداری باز

• ایجاد رقابت مثبت در شبکه بانکی: با پدیدار شدن شرکت‌های واسطه در شبکه بانکی و شکستن انحصار بانک‌ها، اقیانوس آبی بازار بانکی به اقیانوس قرمز تبدیل گشته، که این موضوع خودبه‌خود باعث بهبود و افزایش کارایی ابزارها و قیمت‌گذاری رقابتی می‌شود.
• جلوگیری از کلاهبرداری: حضور تکنولوژی و ابزارهای پیشرفته توانایی انسان را در بررسی دقیق‌تر اطلاعات، نسبت به روش‌های سنتی که با خطای انسانی بسیار زیادی همراه بود، افزایش داده است. امروزه در بانکداری باز، تکنولوژی هوش مصنوعی به کمک بانک‌ها و شرکت‌های واسطه آمده تا با ابزارهایی نظیر fraud detection کلاهبرداری‌ها را حتی پیش از وقوع آنها تشخیص بدهند.
• کاهش ریسک اعتباری با شناسایی بهتر وام‌گیرندگان: در بانکداری باز، شرکت‌هایی برای اعتبارسنجی مشتریان به کمک بانک‌ها آمده‌اند تا با جمع‌آوری دقیق‌تر اطلاعات مشتریان و انجام تحلیل‌های آماری، ریسک اعتباری بانک‌ها را در اعطای تسهیلات به نحو مطلوب‌تری مدیریت کنند. در ایران سامانه اعتبارسنجی مرآت یکی از قدیمی‌ترین سامانه‌های فعال در این حوزه می‌باشد.
• تسهیل در فرآیند کسب‌وکارها: ظهور بانکداری باز در دنیا، منجر به پرداخت آسان‌تر و سریع‌تر صورت‌حساب‌ها، چک‌ها، قبوض، تراکنش‌های گروهی، استعلام‌ها و … در تمامی کسب‌و‌کارها شده است. سرویس Direct Debit یا همان برداشت مستقیم یا خودکار از حساب بانکی، از نمونه سرویس‌های تسهیل‌کننده‌ای است که در عصر بانکداری باز پا به عرصه وجود گذاشته است و مشتریان به وسیله این سرویس، پرداخت‌های دوره‌ای خود را به صورت خودکار انجام می‌دهند.
• افزایش درآمد: ایجاد کانال توزیع جدید با ارائه محصولات و خدمات به یک اکوسیستم گسترده‌تر، با استفاده ازرابط‌های برنامه‌‌نویسی (API)، می‌تواند فرصت‌های جدید درآمدی ایجاد کند. طبق مطالعه انجام شده در دانشگاه بوستون، استفاده از API می‌تواند موجب افزایش 10.3 درصدی ارزش بازاری یک شرکت شود.
• ایجاد انضباط در عملیات بانکی و تمرکز خدمات: با استفاده از بانکداری باز، بانک‌ها بر خدمات مختلفی که مشتریان به آنها نیاز دارند کنترل کامل دارند: مشاوره، وام، نقل و انتقالات و تأمین اعتبار. بنابراین، همه چیز با نظم بیشتر و تحت یک اداره واحد انجام می‌شود.
• حفظ حریم خصوصی مشتریان: حضور واسطه‌های امنیت اطلاعات در بانکداری باز، این امکان را به مشتریان می‌دهد که اجازه دهند اطلاعات شخصی و مالیشان در اختیار چه شرکت‌‌‌ها و افرادی قرار بگیرد و مانع از قرارگیری اطلاعات در اختیار همگان شوند.

وضعیت بانکداری باز در آینده نزدیک

قرار بر این است تا بانکداری باز نحوه پرداخت برای کالاها و خدمات و مدیریت امور مالی در دنیا را تغییر دهد و پتانسیل زیادی برای تغییر محیط خدمات مالی ایجاد نماید.

بر اساس داده‌های PWC، فرصت‌های درآمدی ایجاد شده توسط Open Banking تا پایان سال 2022 می‌تواند به 8.5 میلیارد یورو برسد. از نظر پذیرش، 71% از مشاغل با مقیاس‌های کوچک و متوسط انتظار دارند از خدمات بانکداری باز استفاده کنند و 64% از بزرگسالان فکر می‌کنند که تا پایان 2022 از خدمات بانکداری باز حداکثر استفاده را خواهند برد.

شرکت مشاوره فناوری گارتنر، در پیش‌بینی‌های خود از این هم فراتر رفته و در گزارش اخیر خود اطمینان می‌دهد که تا سال 2030، بسیاری از بانک‌های برتر امروزی به طور قابل‌ توجهی کوچک خواهند شد و شرکت‌های فین‌تک به رهبران بازاری تبدیل می‌شوند که توسط بانکداری باز شکل گرفته است. در پایان، انتظار می‌رود همکاری‌های بین شرکت‌های فین‌تک و بانک‌ها نیز در آینده نزدیک افزایش یابد. در نتیجه، خدمات مالی کیفیت بالاتری خواهد داشت، کارمزدها برای مصرف‌کنندگان کمتر خواهد بود و مردم عادی قادر خواهند بود تا به منابع مالی موردنیاز خود دسترسی داشته باشند.

 بانکداری باز در ایران

با شیوع ویروس کرونا در کشور و با توجه به محدودیت‌های ناشی از آن و نیاز متقاضیان، بانکداری باز به شکل گسترده توسط بانک‌ها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات مالی و اعتباری پیاده‌سازی شد که از برجسته‌ترین تحولات دوران کرونا می‌توان به احراز هویت آنلاین در بانک‌ها و کارگزاری‌ها، افتتاح حساب آنلاین و دریافت تسهیلات و اعتبارات و وثیقه‌گذاری به صورت مجازی اشاره نمود. اما همچنان بانکداری باز در ایران با نظام‌های بین‌المللی تفاوت‌هایی دارد که نیاز است تا قوانین لازم در این حوزه به صورت بومی تدوین و ابلاغ شود. از جمله چالش‌های گسترش بانکداری باز در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که امید است با رفع موانع موجود و ایجاد ساختارهای لازم، امکانات بیشتری برای عموم مردم در حوزه مالی و اعتباری فراهم شود:

• فقدان استاندارد و ضوابط فنی مشخص: با گسترش بانکداری باز و ظهور خدمات جدید متناسب با نیازهای مشتریان، نیاز به مقررات و استانداردهای سختگیرانه‌تری در این حوزه بیش از پیش احساس می‌شود. قانون‌گذار می‌بایست نظارت دقیق‌تر و دخالت بیشتری در این حوزه داشته باشد تا مشتریان احساس راحتی بیشتری برای برقراری ارتباط با خدمات جدید داشته باشند.
• مقاومت مدیران سنتی در قبول تغییرات: هنوز هم مدیران ارشدی در ایران وجود دارند که حضور تکنولوژی‌های جدید را به سادگی نمی‌پذیرند. این افراد تهدیدی برای فرآیندهای بانکداری باز به حساب آمده و از استفاده پتانسیل‌های کامل بانکداری باز فراری هستند.
• مشکلات زیرساختی: صنعت نرم‌افزار در ایران با مشکلات زیرساختی عدیده‌ای روبرو است اما تلاش‌های بسیاری در جهت رفع این مشکلات و رسیدن به ایده‌آل‌ها صورت گرفته است. عدم حمایت‌های دولتی، عدم ارتباط با تولیدکنندگان خارجی، عدم رعایت قانون کپی رایت، کمبود نیروهای متخصص، نبود پشتیبانی‌های لازم، حمایت نکردن برخی از بانک‌های داخلی و … از جمله این مشکلات می‌باشد.